तुल्सीराम पाण्डे
मेरो जन्म २०१२ सालमा छिस्ती गाविस वार्ड नम्बर ३ मा भएको हो । त्यही ठाउमा सानैमा खाइखेली गरियो । उमेर बढ्दै जादँ समय अनुसार घास, दाउरा, गोबर सोतर गरेर र मेलापात गोठालो गरी घरैमा बिताइयो । त्यस समयमा पञ्चायति व्यवस्था थियो । पञ्चले गरेको हुकुम मान्नुपथ्र्यो । पञ्चायत कालमा चुनाव हुदा २०३०\३१ सालमा म गा.स.स मा निर्वाचित भए“ मेरो प्रगतिशील, सहयोगी र दृढस्वभाव देखेर ठूला वडाले मलाई अघि सारेका थिए । त्यस समयमा गाउ“मा स्कुल थिएन । शिक्षाको विकास गर्ने सोंच मेरो मनमा आयो र अरु पञ्चसंग सल्लाह गरेर वडाको ३,४,५,६ को भेला बोलाइयो र त्यस भेलाबाट वसन्त प्रावि खोल्ने निधो गरियो । ९ जनाको समितिमा म सचिव भए । त्यसपछि सदरमुकाम दौडधुप गरेर ६ महिनामा ३ वटा शिक्षकको दरबन्दी स्वीकृती गराउन सफल भए“ ।
त्यहा“ जनजातिको बस्ती बाक्लो भएको हुनाले बच्चाहरुलाई पढ्न पठाएनन् । बाहुन क्षेत्रीले मात्र विद्यालयमा बच्चाहरु पढ्न पठाए । त्यसपछि सबैले घर घरमा गएर पढ्न पठाउन आग्रह गरियो र शिक्षालाई सबैको पहु“चमा पु¥याइयो । पढ्न पठाउन आग्रह गरेर शिक्षाको महत्व बुझाउन खोज्दा त्यस समयमा नपढे पनि भर्ति हुन सकिने, पेन्सन पाईने र अरुको मेलामा गएर हलो जोत्ने र अरु काम गरेर खर्च ल्याएमा जीवन सुखले चल्छ । पढ्ने त काम नगर्ने र हुने खानेले मात्र हो भन्ने बुझाईलाई विस्तारै गरेर बदलियो । काम गर्ने छोरी आटिलोे, भर्ती भएको छोरो आ“टिलो हुन्छ । पढेर काम गर्न हु“दैन र छोराछोरी मातिन्छन ्र बिग्रिन्छन् भन्ने चलन थियो । पञ्चायतकै समयमा ०३३÷३४ सालमा नेपालमा मोटरबाटोको बिस्तार गर्ने र जनबलको आधारमा जिल्लाका सदरमुकामलाई यातायातले जोड्ने राजा विरेन्द्रबाट हुकुम भएछ ।
त्यस समयमा अञ्चलाधिशको शासन थियो । त्यही हुकुम अञ्चलाधिशलाई आएछ । हुकुमस“गै बाटोको नक्सा र काम गर्ने समय पनि तोकिएछ । त्यतिबेला बुटवलबाट पाल्पा, गल्याङ, स्याङ्जाको नौडा“डा हु“दै पोखरा गाडी पुगिसकेको थियो । अञ्चालाधिश आ“फ्ना आठपहरीया र अर्दली स“ग बलेवा आए । १५÷१६ पञ्चायतलाई जम्मा गरेर बाटो खन्न हुकुम दिए । त्यस कुरालाई सबैले तालीले स्वागत गरे । कुरा काट्ने आ“ट कसैले गर्दैनथ्यो । कुनै समयमा एक जना अञ्चलाधिशले बलेवा वरिपरिका बदमास पञ्चहरुलाई छिस्ती फुर्केसल्लामा जम्मा पारेर एकअर्काको कान समातेर उठबस गराएका रहेछन् । त्य“ही कुरा सम्झेर त्यहा“ अञ्चलाधिश आउ“दा स्वागत गर्ने माला लगाउन र अगाडी पर्न अरु पञ्चहरु डराए र मलाई अघि सारे म गएर माला लगाई दिए“ । त्यसपछि उनीस“गै आएका अरु कर्मचारी, आठपहरीया, अर्दली र घोडालाई पनि माला लगाइयो । अञ्चलाधिशले स्याङ्जाको बाडखोलाबाट कार्कीनेटा, शंकरपोखरी फलेवास जैमिनीघाट तारेर बलेवा पाउजा हु“दै बागलुङ पु¥याउने योजना सुनाए ।
त्यस बाटोलाई त्यहा“ पर्ने पञ्चायतको भागमा लगाइयो छिस्तीलाई जैमिनी घाटदेखि ढकाल छहरोसम्म भाग प¥यो । त्यसलाई फेरि ९ भाग लगाएर वडालाई जिम्मा दिईयो । त्यसपछि गाउ“मा आएर गाउ“ भेला (पञ्चभेला) गरियो र माथिबाट बाटो खन्ने हुकुम आएको कुरा सुनाउन र यस दिनदेखि बाटो खन्न सबै घरका एक–एक जना पाको मान्छे जानलाई भनेर कटुवाललाई घोक हाल्न लगाईयो । माघ वा फागुन महिनामा घरबाट डोकोमा भा“डाकुडा, कपडा, कोदालो, कोदाली र खर्च बोकेर ७ दिनको लागी बाटो खन्ने हुलका हुल ता“ती लाग्यो । ७ दिन सम्म उतै ओढारमा रुख मुनी र त्यसै चौरमा बास बसेर बाटो खनियो । त्यसलाई सप्तदान भनेर नाम राखेका थिए (७ दिनको श्रमदान) । त्यसरी बाटो खन्दा आ“फू आ“फूमा यो बाटोमा गाडी आउदैन । हामीलाई व्यर्थमा दुख दिए भनेर प्रजाहरुले कुरा गर्थे । अञ्चलाधिशको हुकुम नमाने राजद्रोहको मुद्दा लाग्ने डरले बाटो खनेको कसैले कुरा गरेनन् । कसैले गाडी हाम्रो पालामा आउ“दैन छोरा नातीको पालामा आउला भन्थे त्यसरी बाटो खनेर फर्कियो ।
त्यसै क्रममा यो पंक्तिकार जन्मस्थान गुल्मीमा कसरी बाटो खनियो भनेर जान्न खोज्दा बुबा चेतनारायण पाण्डेले आफ्नो अनुभव यसरी सुनाउनु भयो । उहा“को उमेर ७६ वर्ष भएको छ । सर्वप्रथम २०१३ सालमा फागुनमा ४ दिनलाई खर्च लिएर बलेटक्सारमा बाटो खन्न गईयो । २०२५ सालामा पाल्पामा गाडी आयो । २०२६ सालमा १ सातालाई खर्च लिएर थोर्गा बाटो खन्न गइयो । हाम्रो भागमा परेको बाटो खनेर छ दिनमा सिद्दियो । २०३३ साल पुषमा १ सातालाई खर्च लिएर जोर्ते बाटो खन्न गइयो । नजानेलाई त्यस समयमा ६० रुपैया“ खारा तिराउने निधो भएको रहेछ । त्यस समयमा खारा तिर्ने सोंच बनाउदा २० रुपैया“ माना घिउ थियो । ३ माना घिउ खारामा जाने भयो । त्यसको १५ दिनपछि फेरी थोर्गामा बाटो खन्न गइयो । २०२६ सालमा नै भिरबाटो खन्न गइयो । फेरि ३५÷३६ सालमा भिरबाटो खन्न गईयो । त्यहा“ अहिले मोटर हिंडेपनि त्यसबेला तल माथि जस्तो पहरो थियो । बाटो बनेको ठाउ“मा पनि त्यस्तै पहरो नै थियो । बा“दर पनि त्यस पहरोमा जान डराउ“थे । हामीहरु रुखमा टेकेर र खरको गा“ज समातेर झुण्डिएर आफ्नो भाग परेको ठाउ“मा पुगेर मान्छेको पाइलो मात्र अडिने ठाउ“ बनाएर आइयो । पछि त्यही गोरेटोलाई फराकिलो पार्दै लगियो । २०२५ सालमा पाल्पामा गाडी आउ“दा ५ रुपैया“ पाथी चामल थियो भने कोदो पनि ५ रुपैया“ पाथी नै थियो ।
थोर्गा बाटो खन्दा दाल चामल तेल र पाउडर दुध सबैलाई बा“डेको थियो । बाटो खन्ने भाग लगाउ“दा जिल्ला पञ्चायतले पञ्चायतलाई भाग लगाइदिन्थे र पञ्चायतले ९ भाग लगाएर वडालाई जिम्मा दिन्थे । एउटा पञ्चायतले बाटो खनेर सिध्याए पछि अर्को पञ्चायतको पालो आउ“थ्यो । थोर्गामा बाटो खन्दा डा“डो ठाउ“ परेको हुनाले पानीको दुख भयो । त्यस कारणले धेरै झरालीहरु बसेको ठाउ“मा फोहोरको डंगुरले दुर्गन्ध फैलाएको थियो । हाम्रो बसाई धनु बा“सको गा“जमुनी शित नपर्ने ठाउ“मा बनाएका थियौं । त्यस समयमा बाटो खन्न नगएमा खारा तिर्नु पथ्र्यो । खारा तिर्न पनि ठुलो सकस पर्ने हुनाले घरमा रोगी उमेर पाकेका र दुई जिउकी आइमाई भएपनि झारामा जानैपर्ने हुन्थ्यो । कोही कोही आईमाई बाटोमै सुत्केरी हुन्थे र उनिहरुलाईस“गै जाने दाजुभाई र छिमेकीहरुले उद्दार र हेरविचार गर्थे । बाटो खन्दा खेरी बाजा बजाउनेहरुले बाजा लिएर बाटो खन्न जानुपथ्र्यो । बाजा बजाउ“दै बाटो खन्दै गरिन्थ्यो । त्यसरी बाजा बजाउदै बाटो खन्दै गरेको देख्दा अलि बुझेका र परदेश तिर घुमेका मान्छेले अहिले हर्ष बधाई गरेर के गर्नु ? मोटर आएमा कति दुर्घटना भएर रुवाबासी हुने हो भनेर सुनाउ“थे ।
त्यस समयमा जुन गाउ“का मानिसहरु बाटो खन्न जान्छन् । त्यस गाउ“मा चोरी भइरहन्थ्यो । मानिसहरु फर्के पछी चोरी हुदैनथ्यो भने चोरहरु अर्को गाउ“मा सर्थे । चोरी भइसकेको ठाउ“मा सम्भावित चोरहरुको बारेमा अनुमान र चर्चा हुन्थ्यो । चोरहरु पक्रिएको र कारबाही भएको भने थाहा भएन । त्यस समयमा साहुका घरमा सुन पैसा चोरी हुन्थ्यो भने अरु मानिसको घरमा गाग्री ताउला चोरी हुन्थे । यसरी मोटामोटी २०२० सालदेखि २०४६ सालमा बहुदल नआउ“दा सम्म वर्षेनी कतै न कतै बाटो खन्न गइयो । महेन्द्रको पालामा खनेका बाटाहरु विना योजना खनिएको हुनाले ति बाटाहरु त्यसै हराए र मासिएर गए । २०२८ सालमा विरेन्द्र राजा भएपछि खनिएका बाटाहरु योजनाबद्द रुपले खनिएको हुनाले ती बाटाहरुमा गाडी गुडेर सदरमुकाम सम्म पुगेका छन् । अन्यत्र पनि त्यही श्रमदानले खनिएका बाटाहरु नै बिस्तार भएका छन् । त्यस समयमा नदी माथि पुल नभएको हुनाले खोला सानो भएमा मात्र गाडी तर्न सक्थे । खोला ठूलो भएमा वा पानी परेमा गाडी तर्न सक्दैनथे र रोकिन्थे । ठूलो नदी भएको ठाउ“मा भने नदीलाई थुनेर रह बनाउने र एउटा काठको डुङ्गा बनाएर मोटरलाई चलाउदै त्यही डुङ्गा माथि चढाउने र रसीले डुङ्गा तानेर पारी लैजाने र फेरी गुडाएर बाटोमा गाडी चलाउने गरिन्थ्यो । त्यस्तो डुङ्गा राम्दीमा र नारायणघाटमा रहेको र त्यसैगरी मोटर तारेको देखेको कुरा बूढापाकाहरु बताउ“छन् ।
पहिले बटौली नुन लिन जा“दा ७ दिन लाग्थ्यो । पाल्पा गाडी आएपछि आज गएर बास बस्ने र भोली नुन लिएर सा“झमा घरमा आउन पाइयो । धेरै सुविस्ता भएको महशुस भयो । रिडीमा गाडी आएपछि विहान उठेर भंैसीलाई कु“डो पानी गरेर गए पनि सा“झमा नुन लिएर आउन पाउ“दा घरैमा नुन आए जस्तो भयो । अहिले घरैमा गाडी आएको छ । नुन पनि तरकारी बसालेर किन्न गए पनि लिएर फर्कदा सम्म तरकारी पनि डढेको हु“दैन । यति सुविधा भएको देख्दाखेरी यही नै मुग्लान भए जस्तो लागेको छ भनेर आ“फ्ना अनुभवहरु सुनाउनु भयो ।
(यमबहादुर क्षेत्री, छिस्ती÷चेतनारायण पाण्डेय गुल्मीसंगको कुराकानीमा आधारित)
