शुभेक्षा पन्त
कानुन शव्द ‘ल’ ल्याटिन भाषाको ‘लेक्स’बाट आएको हो । कानुन सामाजिक विज्ञानको सबै भन्दा पुरानो अवधारणा हो । विगतदेखि कानुनको बारेमा धेरै दार्शनिक, विद्वान, न्यायशास्त्रीहरुले आफ्नै निर्देशित धारणा र अनुभवको आधारमा विचारधारा, सिद्धान्त, विचारहरु प्रस्तुत वा व्याख्या गरेका छन् । दार्शनिकहरुले प्रकृति, धर्म, नैतिक, नैतिकता, सामाजिक तथ्य आदिको आधारमा कानुन पूरा गरेका छन् । कानूनको सामाजिक तथ्य, परम्परा, उपयोग, मापदण्डको ऐतिहासिक विकासको परिणामको रूपमा कानुन बनाएका छन् ।
कानुन कुनै पनि समाज, राष्ट्रलाई व्यवस्थित रुपमा सञ्चालन गरी नागरिकलाई हकहित, अधिकार, कर्तव्य, दायित्व, उत्तरदायित्व, न्याय प्रदान गरी अन्याय गर्ने व्यक्तिलाई दण्ड, सजायको भागीदार गराई राज्यमा सुशासन कायम गरी सुदृढ र सक्षम राष्ट्र गराउने एक महत्वपूर्ण लिखित दस्तावेज हो । न्याय, शान्तिमय जीवन र सामाजिक सुरक्षाको दृष्टिकोणले मानिसहरुको व्यवहारलाई नियन्त्रण र नियमन गर्न समाजका सदस्यहरुद्वारा स्वयम् लागू गरिएको विषय हो कानुन ।
विभिन्न कानूनी सम्प्रदायमा मत राख्ने काननविदहरुले आ–आफनो मत राख्ने क्रममा साल्मण्ड, अष्टिन, जष्टिस होम्स, जेरेमी बेन्थम, रस्को पाउण्ड, कार्ल माक्स, होल्याण्ड लगायतका विज्ञहरुले कानूनको परिभाषा दिएका छन् । कुनै पनि राष्ट्र चाहे धनी होस् वा गरिव, सानो होस् वा ठूलो सवै राष्ट्रहरुले कानुनको अवलम्बन गरेका छन् । कानुन प्रणालीले अधिकार र जिम्मेवारीहरूको विस्तृत व्याख्या गर्ने विद्वानहरूले कानुनी इतिहास, दर्शन, अर्थशास्त्र र समाजशास्त्रमा सामाजिक विज्ञान दृष्टिकोणबाट कानुनको प्रकृतिको अनुसन्धान गरेको पाइन्छ । कानुनका आँखामा सबै समान हुन्छन् र कानुनले सबैलाई समान देख्दछ भन्ने उनीहरुको बुझाई छ । कानूनी शिक्षा देशको आवश्यकता विश्लेषणमा आधारित हुनुपर्दछ,जुन शिक्षाको उद्देश्यलाई आकार दिन सकिन्छ । शिक्षा एक प्रक्रिया हो, जुन प्राथमिक उद्देश्य मानव व्यवहारमा सकारात्मक परिवर्तन ल्याउने हो । अर्को शब्दमा, शिक्षा, सामान्यतया बाँच्ने तरिका सिकाउनका लागि, आन्तरिक प्रतिभालाई फूल्न, मनोवृत्तिमा सकारात्मक परिवर्तन ल्याउन, मानव मूल्य र जीवनलाई प्रेम र सम्मान गर्न ज्ञान प्रदान गर्न, सक्षम गर्नको उद्देश्य हुनुपर्दछ । त्यस्तै कानुनी शिक्षाको पनि विशेष रुपमा न्याय सुनिश्चित गर्नका लागि वकिलहरुको उपस्थिति हुनुपर्दछ ।
कानुनी शिक्षाको प्रमुख लक्ष्य वकिलहरुलाई मात्र उत्पादन गर्नु होइन । तर, सामाजिक न्याय र मुक्ति सुनिश्चित गर्न सैद्धान्तिक ज्ञान भएका शैक्षिक वकिलहरुलाई उत्पादन गर्नु हो । कानूनी शिक्षाको उद्देश्य कानूनको विभिन्न पक्षमा कानूनको गहन ज्ञानको साथ एक कानून विद्यार्थीलाई सक्षम बनाउनु हो । कानुनी शिक्षाको सब भन्दा महत्वपूर्ण उद्देश्यले एक वकिललाई सशक्त र निर्माण गर्नुपर्दछ, जसले आफ्नो कानुनी ज्ञानबाट आधुनिक समाजको सर्वाङ्गिण विकासको लागि ठूलो मात्रामा समाज र राष्ट्रमा फर्कन सक्दछ । यदि वकिल समाजमा फर्कन सक्दैनन् भने, उसको शिक्षा व्यर्थ हुनेछ र यस्तो शिक्षा कहिलेकाँही समाजका लागि हानिकारक हुन्छ । तसर्थ, कानूनी शिक्षाको मुख्य उद्देश्य मानवीय रूपमा एक मूल्यवान वकिललाई ग्रहण गर्नुपर्दछ ।
वर्तमान युगमा कानूनी शिक्षाको लागि उच्च योग्य, प्रशिक्षित र सुसज्जित मानव संशाधन एक वकिल, न्यायाधीश र शिक्षाविद्को रूपमा आवश्यक छ, जुन मानवताको भावनासँग कानूनको पर्याप्त ज्ञान छ । यसका लागि कानूनी शिक्षा ग्लोबलको बराबरीमा विकसित हुनुपर्दछ । आधुनिक कानुनी शिक्षाले कानून र विकासमा मानव संसाधन तयार गर्नका लागि शिक्षणका विभिन्न विधिहरू विकास गरेको छ । यो विश्वविद्यालय शिक्षा मार्फत कानूनमा विस्तृत सैद्धान्तिक ज्ञान र संरचित पेशेवर प्रशिक्षण प्रदान गर्ने मानिन्छ । आधुनिक देशहरू, विश्वभरि, पाठ्यक्रम र कानुनी शिक्षाको अवधि प्रस्तुत गरेको छ । र निर्देशनहरूको विधिमा ठूलो परिवर्तन ल्याएको छ । कानूनी शिक्षाले राष्ट्रिय कानुनी प्रणालीको विकासमा ठूलो प्रभाव पार्नेहुँदा कानूनको उचित र पर्याप्त पाठ्यक्रम परिचय गराउन र विकास गर्न विभिन्न कानूनी प्रणालीहरूको तुलनात्मक अध्ययन आवश्यक छ ।
नेपालमा कानुनको व्यापक क्षेत्र र अवसर छ । कानून एक महत्पुर्ण विषय हो, जसको अध्ययनले मानिसलाई सबैभन्दा व्यावहारिक व्यक्ति बनाउँदछ । समाजबाट नकारात्मक चिजलाई निरुत्साहित गर्दै समाजलाई सही पथमा ल्याउन मद्दत गर्दछ । नेपालका यो विषय अध्ययन गरेपछि वकिल, न्यायधीश, श्रेस्तेदार, रजिस्टार, कानुन मन्त्री, गाउँपालिका, नगरपालिकाकोे जनप्रतिनिधि र सरकारी सेवामा जागिर आदिको अवसर प्राप्त गर्न सकिन्छ तर सामाजिक नेटवर्कमा सक्रिय हुनुपर्छ । कानून धेरै पैसा र विस्तृत स्कोपको साथ एक आकर्षक पेशा हो । एक सफल वकिल हुनको लागि एक राम्रो वक्ता कौशल र भाषाको एक कमाण्ड हुनु पर्छ । न्यायाधीशले उसको पक्षमा सहमति जनाउन वकिलले वार्तालापमा प्रभावकारी रूपमा कुराकानी गर्न आवश्यक छ । कानूनमा एक क्यारियर केवल अदालतहरुमा सीमित छैन तर धेरै कर्पोरेट, कानून फर्महरु, प्रशासनिक र न्यायिक फर्महरु धेरै आकर्षक कानूनी क्यारियरको लागि खुला छ ।
विकासका लागि उपर्युक्त वातावरण सिर्जना गर्न, समाजमा शान्ति सुव्यवस्था कायम गर्न, सामाजिक आवश्यकता पुरा गर्न सहयोग गर्न, सामाजिक न्याय प्राप्त गर्न सहयोग गर्न, समाजका सदस्यहरु बिचको सम्बन्ध सुमधुर बनाउन सहयोग गर्न, समाजमा आपराधिक क्रियाकलापलाई नियन्त्रण गर्न कानून महत्वपूर्ण हुन्छ । नेपालमा केही वर्ष अघिबाट कक्षा ११ र १२ मा कानून विषयको पठनपाठन गराँउदै आइएको छ । प्रशासनिक÷कानूनी क्षेत्रमा आफ्नो क्यारियर शुरू गर्नका लागि कानून महत्वपूर्ण विषय हो । कानून समाजमा न्यायको उपयोग र मानिसहरुको आवाज अनुवाद गर्नको लागि एउटा साधन हो । आधुनिक व्यावहारिक कानूनी शिक्षा प्रणालीद्वारा प्रतिस्थापन गर्न मुलुकमा सरकारी र निजी क्षेत्र दुबैका लागि मानव संशाधनको उच्च मागले तत्काल उत्पादन र सक्षम कानून पेशाहरूको आपूर्तिको लागि आह्वान गरेको छ । कानूनी शिक्षा राज्यको विकेन्द्रीकृत वा संघीय संरचनामा रोजगारको लागि धेरै अवसर प्रदान गरेको छ र गर्दछ । एकातिर नेपालका कानून कलेजहरू कानुनी शिक्षा खोज्नेहरूको तुलनामा थोरै संख्यामा छन् र अर्कोतर्फ मात्र थोरै विद्यार्थीले विदेशमा पढ्न पाउने क्षमता छ ।
उच्च शिक्षामा कला स्नातक कानून (बीए एलएलबी नेपाल) एक पाँच वर्षे स्नातक कार्यक्रम हो । अहिले विद्यार्थीहरू यो कोर्स छनौट गर्ने चलन बढ्दो छ । कानूनमा स्नातक गर्ने व्यक्ति कानूनी सल्लाहकार, अधिवक्ता, वकील, र शिक्षक हुन सक्छ । कानून, सरकारी सेवा र विभिन्न अदालतहरुमा रोजगार अवसर प्राप्त गर्न सक्छ । सामाजमा सुधार ल्याउन र समाजमा समान शिक्षा दिन, अनुसन्धान र कानूनी शिक्षा लिएर नागरिक, आपराधिक, र वाणिज्य कानूनमा दक्ष र न्याय खोज्न र दिन, कानूनी पेशा संसारभरमा एक बढ्दो र आकर्षक पेशा भएको छ । यो सबभन्दा साहसीका साथै उत्साहजनक क्यारियर भएकाले हाम्रो समाजमा वकिलहरुलाई उच्च सम्मानका साथ हेरिने भएकोले यसको आकर्षण बढेको छ । हाम्रो दैनिक जीवनमा कुनै न कुनै तरिकाले कानुनी सल्लाह आवश्यक पर्दछ । यस्तो अवस्थामा हामीलाई कानुनी व्यवसायीहरूको सल्लाह चाहिन्छ । उनीहरूले कानुनी अधिकारहरूको बारेमा सम्पूर्ण व्यक्तिलाई सल्लाह दिन्छन् र कुनै खास मामिलामा कारबाहीको सुझाव दिन्छन् । दक्ष वकिलहरूको साथ अनुभव र अभ्यास मार्फत प्राप्त व्यावसायिक योग्यता हासिल गर्न र सफलता हात पार्न यो बिषय महत्वपूर्ण छ ।
कानुन विषय अधिक व्यावहारिक र चाखलाग्दो रहेकाले नागरिक कानून, आपराधिक कानून, कर्पोरेट कानून, सम्पत्ति कानून, आयकर कानून, समुद्री कानून, सार्वजनिक अन्तर्राष्ट्रिय कानून, पारिवारिक कानून, श्रम कानून, प्रेस कानून, आबकारी कानून, संवैधानिक कानून, प्रशासन कानून, जस्तै कानूनमा विशेषज्ञताको विभिन्न शाखाहरू छन् । सामान्य कानूनको बिक्री, ट्रेडमार्क, प्रतिलिपि अधिकार र प्याटेन्ट कानून आदि एक छनौट गर्न सकिन्छ । यस पेशामा सफलता हासिल गर्न केवल परीक्षामा प्राप्त एक अंकमा आधारित छैन, तर यो धेरै व्यक्तिगत विशेषताहरुसंग सम्बन्धित छ । राम्रो मौखिक र लिखित संचार कौशल, तार्किक तर्क, एकाग्रताको शक्ति, धैर्य, विगतका घटनाहरु उदृत गर्न आफ्नो कुरा प्रमाणित गर्न, बहस गर्न सक्ने क्षमता र विभिन्न मानिससँग कुरा गर्न छलफल, आत्मविश्वास, साहस गर्न विशेष गरी आपराधिक घटनाहरूमा धम्कीको सामना गर्न सक्ने, कानूनमा हुने कुनै परिवर्तनमा अप टु डेट जानकारी हुनुपर्दछ । राम्रो पुस्तकालय र पर्याप्त मात्रामा पठन सक्ने हुनु पर्दछ ।
रोजगार सम्भावना र क्यारियर विकल्पहरू रोजगारी सम्भावना यस विषयमा योग्यता हासिल गरेका व्यतिm अदालत, सरकारी सेवामा शिक्षकको रूपमा, विभिन्न कम्पनीहरूमा, कानूनी सल्लाहकारको रूपमा, व्यवसायिक घर, संगठन आदिमा रोजगारी पाउन सक्दछन् । उनीहरू कानुनी सल्लाहकार, वकिल, वकील लगायत निजी स्वरोजगारको अभ्यास पनि गर्छन् । क्यारियर विकल्पहरू जसले नेपालमा वकिल हुन र कानून बमोजिम पेशाको रूपमा अभ्यास गर्न नेपाल बार काउन्सिलमा भर्ना हुनुपर्दछ । वकिलहरूले सरकारी सेवाका साथै अन्य क्षेत्रहरूमा विभिन्न स्थानहरूमा रोजगार पाउन सक्दछन् । कानूनी सल्लाहकार र फर्महरू, संगठनहरू र परिवारहरूको लागि कानुनी सल्लाहकारको रूपमा काम गर्न सक्छ । सरकारी सेवाका वकिलहरु “न्याय सेवा परिष्द“ बाट नियुक्त हुन्छन् । न्यायपालिकामा पदहरु, जिल्ला न्यायाधीश, सरकारी वकील, वकिलहरु, महाधिवक्ता, महाधिवक्ता, नोटरी र शपथ आयुक्तको हुन्छन् । सम्मेलनमा कानुनी सचिवहरू, कानून निरीक्षकहरू, बैंकहरूमा कानुनी अधिकारीहरू, आयकर, बिक्री कर र न्याय विभागका न्यायिक सदस्यहरू, सरकारी वकिलहरू र कम्पनीहरूको कार्यालयको रजिस्टरमा कर्मचारीहरू कानुनका विधार्थीहरु छनौट गरी नियुक्त गरिएका हुन्छन् ।
यसरी कानून हाम्रो दैनिक जीवनको सबैभन्दा महत्वपूर्ण भाग बनेको छ ।
हामीले अहिले देखेका र सुनेका छौँ, बलात्कार र हत्याका घटनाहरुका साथै भ्रष्टाचार र अनेकौँ कानून विपरीतका कार्यहरु भईरहेका छन् । यसको अन्त्य गर्न, महत्वपूर्ण आलोचनात्मक सोच र निर्णय गर्ने कौशलको विकास गर्न कानून विषय अध्ययन महत्वपूर्ण हुन्छ । कानूनको अध्ययन पछि चुनौतीपूर्ण मुद्दाहरुसंग सामना गर्न सक्ने क्षमता, मानव तर्क बुझ्ने, र तार्किक स्पष्टतासंग मौखिक÷लिखित विचार प्रकट गर्नुको साथै, वास्तविक जीवनमा आईपर्ने विभिन्न मामिलाहरुको विश्लेषण गर्न सक्ने क्षमता हुन्छ । वर्तमानमा, कानून सबै भन्दा गतिशील र बढ्दो क्षेत्रहरु मध्ये एक भएकाले न्यायको कला र विज्ञानको रुपमा कानून संसारमा सबैभन्दा लोकप्रिय विषय बनेको छ ।
