संयोग पन्त
दसैं एउटा यस्तो चाड हो, जुन नेपालबाट सुरु भएको मानिन्छ । दसैंलाई नेपालको सबैभन्दा महत्वपूर्ण चाड मध्ये एक हो । भारतमा यस चाडलाई दशेरा भनेर पनि चिनिन्छ । यो चाड प्रायः नेपालका हिन्दु र किरात धर्ममा विश्वास राख्ने मानिसहरुले हरेक बर्ष मनाउने गर्दछन् । नेपालमा मात्र होइन दार्जीलिंग, सिक्किम, आसाम र नेपालीहरु विश्वका विभिन्न देशमा रहेता पनि यो चाड मनाउँदै आएका छन् ।
यो विक्रम सम्वत क्यालेन्डर अनुसार दसैं सबैभन्दा लामो र महत्वपूर्ण चाडपर्व हो । जुन नेपालीहरूले खुसीका साथ मनाउँदछन् । दशंैमा सबै सरकारी कार्यालय, शैक्षिक संस्था र अन्य कार्यालयहरू यस अवधिमा बन्द रहन्छन् । यसबाट पनि यो उत्सव कत्तिको महत्वपूर्ण छ भनेर देखाउँदछ । दसैं पारिवारिक जमघटमा साथै सामूहिक सम्बन्धको नविकरणमा जोड दिनका लागि अति महत्तवपूर्ण रहेको छ । आफ्नो घर वा देशबाट टाढा काम गरिरहेका व्यक्तिहरू, घर परिवार, साथीभाइ र आफन्तहरूका साथ दसंै मनाउन आफ्नै गाउँ जाने र रमाईलो गर्ने चलन छ ।
दसैं असत्य माथि सत्यको जितको रुपमा मनाइन्छ । देवी दुर्गाको विजयलाई प्रतिनिधित्व गर्ने यो पर्वको पहिलो दिन घटस्थापना देखि नौ दिनसम्म दुर्गा र महिषासुरका बिचमा भएको युद्धमा देवीको जित भएको खुशीमा यो पर्व मनाइन्छ र यो विजयको प्रतिक हो । यसरी दसंैको १० औं दिनमा दुर्गाले महिषासुरलाइ पराजित गरेका थिए र सोही दिन यो पर्व मनाइन्छ । यसैगरी अर्को मत अनुसार हिन्दुहरूले यो चाड रामले रावण माथि विजय गरेको प्रतीकको रुपमा मनाउने गरेको कुरा रामायणमा उल्लेख भएको छ । यो चाड हरेक बर्ष मनाइन्छ तर कहिले असोजमा र कहिले कार्तिक महिनामा पर्ने गर्दछ ।
नेपालीहरूले पन्ध्र दिन दसैं उत्सव मनाइन्छ । सबभन्दा महत्वपूर्ण मितिहरूमा पहिलो, सातौं, आठौं, नवौं र दशौं दिन हुन् । दसैंको पहिलो दिनलाई घटस्थापना भनिन्छ । यो दिनले दशैंको सुरुवात पनि गराँदछ किनभने घटस्थापना पर्वको पहिलो दिनमा पर्दछ । यस दिनमा लिपपोत र सरसफाई गरी घरघरमा गहुँ, जौ,मकैका जमरा रोपिन्छ । त्यसपछि सातौं दिनलाई फुलपाती भनिन्छ । परम्परागत रूपमा यस दिन कलश, केराको डाँठ, जमारा र रातो कपडाले बाँधिएको उखुलाई मठ मन्दिर र तुलसीको मोठबाट पूजा कोठामा ल्याउँने गरिन्छ । यसैगरी, आठौं दिनलाई महाअष्टमी भनिन्छ । त्यो दिनको मध्यरातमा बलि दिने गरिन्छ । यसलाई कालरात्री पनि भनिन्छ । नवौंदिनलाई महानवमी भनिन्छ । यस दिनलाई कालीगढ, शिल्पकार, व्यापारी र मेकानिकलहरूको औजार, उपकरण र सवारी साधनको पूजा तथा सेवा गर्छन् । यस दिन सवारी साधन पूजा गर्दा दुर्घटनाबाट बच्नको लागि वर्षको सबै गाडीहरु बाइक, कारहरु देखि ट्रकको लागि पूजा गरिन्छ । दशैको दसौ दिनलाई विजया दशमी भनिन्छ । आफू भन्दा ठुला बडाले निधारमा टिका, जमारा र आउने वर्षहरूको लागि आफू भन्दा सानोलाई आशिष् दिने गर्छन् । पन्ध्रौं दिनलाई कोजाग्रत पूर्णिमा भनिन्छ र यो पूर्णिमाको दिन हो । यसरी पन्ध्र दिनको दशैं उत्सवको अन्त्य हुन्छ । यस दिन, धन र भाग्यको देवी लक्ष्मी पृथ्वीमा आउनेछन् र रातभरि नसुतेका मानिसहरूलाई आशीर्वाद दिन्छन् भन्ने विश्वास छ । यस दिन पछि हिन्दुहरुको सबै भन्दा महत्वपूर्ण र सबै हिन्दु नेपालीहरुले मनाउने सबै भन्दा लामो चाडको अन्त्य हुन्छ ।
दसैंमा मिठो खाने, राम्रो लगाउने गरी मनाइन्छ । सबै उमेर समूहका मानिसहरूले आकाशमा चंगा उडाएर दसैं मनाउने गर्दाछन् । बाँसको लिङ्गे पिङ्ग खेलेर मनोरञ्जन गर्ने, फोटा खिच्ने, मामाघर जाने, भेटघाट गर्ने गरिन्छ । देशका बिभिन्न भागहरुमा साथीभाइहरु मिलेर दशैंको लागि पिङ्ग निर्माण गरिएका हुन्छन । पिङ्गहरु गाउँमा बस्ने मानिसहरु मिलेर बाबियो घाँस, बाँसको डण्डा र काठ, आदिबाट बनाएको हुन्छ भने शहरमा जुटको लठ्ठोबाट तयार पारिन्छ ।
दसैमा आफू भन्दा ठुला हजुर वुबा, हजुर आमा, बाबा, ममी, ठूलाबाबा, ठूली ममी, अङ्कल, आन्टी, दाइ, दिदी, मामा,माइजुहरु छरछिमेकका आफन्तजनहरुले सानोलाई टिका लगाइ दिनुहुन्छ । उहाँहरुले उन्नति, प्रगति सुस्वास्थ्य, दीर्घायुको लागि आशिष र दक्षिण पनि दिनुहुन्छ । सबै शैक्षिक संस्था बिद्यालय, कलेजहरु, सरकारी कार्यालयहरू र अन्य कार्यालय यस पर्वको अवधिमा बन्द हुन्नाले आफ्नो घर वा देशबाट टाढा काम गरिरहेका व्यक्तिहरू परिवार, साथीभाइहरू र आफन्तहरूका साथ यो चाड मनाउन आफ्नै गाउँ आउने भएकोले सबै भेटघाट गरी आनन्द लिनका लागि दशैं महत्वपूर्ण छ । हामी दशैं पर्वको नाममा भए पनि वर्षाको एक दिन परिवारका सबै सदस्यहरुसंग भेट गर्न, सँगै बस्न, रमाउन पाएका छौ । दशैंमा अभिभावकहरूले आफ्ना बच्चाहरूको लागि नयाँ लुगा किनिदिने मिठो र स्वादिष्ट परिकारहरु खान दिने भएकोले यस पर्व हामी सबैको लागि सदा स्मरणीय बन्दछ ।
दशौ दिन एक भव्य दिन हो जहाँ मानिसहरु नयाँ र राम्रो लुगा लगाउँछन् । छिमेकीहरु र आफन्तहरुको सम्मान गर्ने र बूढापाकाबाट आशीर्वाद प्राप्त गर्न जाने, ठुलाहरूले सानाको निधारमा टीका (दहीमा रातो रंगमा अक्षता लगाई दिन्छन । यो रगतको प्रतीक हो जसले परिवारलाई एकसाथ बाँध्न सघाउने विश्वास गरिन्छ । निधारमा टीका लगाए पछि उनीहरुलाई गहुँ, मकै, जौका जमरा लगाई दिन्छन् । दसैंमा मानिसहरु आफ्नो दुःख, पिर, चिन्ता बिर्सन्छन् र आफैं खुसीमा लिप्त हुन्छन् । विद्यालय, कार्यालय, संघ संस्था सबै बन्द हुने भएकाले हरेकजसो मानिस आफ्नो गाउँ घरमा आउँछन्, रमाउँछन् । उनीहरुका आफन्त र आफन्तहरुसंग दसैं पर्व मनाउँछन् । यो पर्वको लागी सबैभन्दा उत्साहित बच्चाहरु पनि कोही नयाँ लुगा लिन्छन् र स्वादिष्ट खाना खान्छन्, उनीहरु आफ्ना आफन्तहरुलाई भेट्न र आजीविकाको आनन्दको लागी चारैतिर घुम्न जान्छन् । यो उत्सव दशैं को १५ औं दिन सम्म जान्छ जहाँ यो समाप्त हुन्छ । नेपालको महान् पर्व यसरी समाप्त हुन्छ, ठूलो उत्साह र आनन्दसंग मानिसहरु दशैं उत्सवको लागि अर्को बर्षको लागि पर्खन्छन् ।
हाम्रा समाजमा मनाईने पर्वहरुको सबै असल पक्षमात्र छैनन केही खराव पक्ष पनि छन । मानिसहरु विश्वास गर्छन् कि एक महत्वपूर्ण चाड हो, र उनीहरु सबै कुरा भव्य हुनु पर्दछ भन्ने ठान्दछन । नयाँ लुगा वा महंगा गहना किन्न वा प्राप्त र पैसाको भारी रकम दिन । हामीसँग त्यो छ जो हामीसंग छ र उनीहरुलाई खुशीसंग मनाउनु पर्छ । मानिसहरु पनि भारी रक्सी र जुवा गतिविधिहरुमा संलग्न हुन्छन् । अझ धेरै भन्दा धेरै, यो पर्वको समयमा बलिदानको राशि आकाश उच्च संख्या हो। त्यहाँ पनि विरोध र अभियानहरु छन् जहाँ मानिसहरु सरकारलाई जनावरहरुको बलिदान समारोह रोक्न र फलफूल प्रस्ताव गर्न आग्रह गर्दछन् । दशैं पर्व महान जोश, जागरसंग मनाइन्छ । दशैको नाममा सामाजिक कुरीतिहरु र कुप्रथाहरु बढन दिनु हुदैन । यो पर्वका असल कुरालाई अगाडि बढाएर खराव कुरालाई रोक्न जरुरी छ ।