सरोजराज पन्त
नेपालमा धेरै नदीहरु छन । ती मध्ये काली गण्डकी नदी नेपालको मुख्य पबित्र नदी हो । कालीगण्डकी नदी नेपालको मुस्ताङ्ख जिल्लाको २०५६४ फिट उचाईमा तिब्बतको सिमानाबाट बग्दछ । कालीगण्डकी दक्षिणपश्चिमी मुस्ताङ्ख खोलाको नामबाट बग्छ भने चट्टान बिन्दुबाट बगेको विशाल नदीलाई कालीगण्डकी भनिन्छ । कागबेनीमा खोला, काक खोला वा कृष्णा नामको प्रमुख सहायक नदी मुक्तिनाथबाट झर्छ । त्यसपछि नदी काली गण्डकी गोर्डी वा अन्धा गल्छीबाट दक्षिणतर्फ बग्दछ, जसलाई धौलागिरी पहाडको बीचमा नदीको गलेश्वरको राहुघाट खोला, बेनी बजारको म्याग्दी खोला, कुष्मा बजार नजिकको मोदी खोला र रिडी बजारको माथि रुद्रबेनीमा बडिगाड यस नदीसँग मिल्छ । महाभारत दायराको उत्तरी किनारामा बग्न नदी तर्फ पूर्वतिर बग्दछ । नेपालको सबैभन्दा ठूलो जलविद्युत् आयोजना कालीगण्डकी ए नदीको यस छेउमा अवस्थित छ । काली गण्डकी दक्षिण फेरी फर्कन्छ र महाभारत दायरा तोडेर काली गण्डकी नदी प्रमुख सहायक नदी, त्रिशुली, देवघाटमा मिल्छ । त्यस्तै गण्डकी पूर्वी राप्ती नदीसँग मिलेर आन्तरिक तराई उपत्यकालाई चितवन भनेर चिनिन्छ । गण्डकीले त्यसपछि हिमालयको बाहिरी सतह शिवालिक हिल्सलाई नेपालको तराई मैदानमा पार गर्दछ । देवीघाटबाट नदी गैडाकोट शहरको दक्षिणपश्चिममा बग्दछ । यो नदी दक्षिण पूर्व तर्फ फर्कन्छ र भारतमा प्रवेश गर्दछ जहाँ यसलाई गण्डक भनिन्छ । हिमालयमा बढ्ने सात सहायक नदीहरूको लागि गैंडाकोटको मुनि नदीलाई नारायणी वा सप्तगण्डकी (सात गण्डकी वा सात सहायक नदीहरू) भनिन्छ । यी हुन् काली गण्डकी, त्रिशुली, दरौदी, सेती, माडी, मस्र्याण्डी र बुढी गण्डकी रहेका छन ।
नेपाल प्राकृतिक स्रोत र संस्कृतिमा धनी छ । यहाँ विभिन्न नदीहरु छन् । ती मध्ये कालीगण्डकी नदी नेपालको लोकप्रिय नदी हो । जहाँ हामी विभिन्न सामाजिक, आर्थिक र सांस्कृतिक क्रियाकलापहरू मनोरञ्जनका गर्दछौं । कालीगण्डकी नदीमा पनि सामाजिक, आर्थिक र संस्कृति, ज्ञान, भाषा, मूल्य, चलन, एकता, सांस्कृतिक विस्तार, मनोरन्जन, सुख दुःखको साझा महत्व छ । कालीगण्डकी नदीको आधुनिकता, औद्योगिकीकरण, सहरीकरण, भूमण्डलीकरण, सांस्कृतिक आत्मसात, प्रवास, विकासका कारण र पर्यटन प्रभावको यद्यपि वर्तमानमा सहज अध्ययन गरिएको छैन । सर एडवर्ड टेलरका अनुसार संस्कृति वा सभ्यता त्यो हो जसमा ज्ञान, विश्वास, कला, नैतिक, कानून, चलन र कुनै पनि क्षमता र समाजको सदस्यको रूपमा व्यक्तिले प्राप्त गरेको बानी समावेश गर्दछ । नेपालको कालीगण्डकी नदीलाई नेपालको प्रमुख नदीका भएकोले आधुनिकता, औद्योगिकीकरण, भूमण्डलीकरण र सहरीकरण प्रक्रियाका साथै ग्रामीण र शहरी क्षेत्रमा अनियोजित बसोबासको कारण उनको मूल्य घट्दै गएको छ । यस अध्ययनमा कालीगण्डकी नदी विभिन्न दृष्टिकोणबाट सबै मानिसका लागि मूल्यवान छ । कालिगण्डकीे मानिसहरूलाई जीविका पार्जनको रणनीति र अनुकूलन क्षमताको लागि अवसर र चुनौतीहरूका साथैं नेपाली संस्कृति “विविधता भित्रको एकता” हो । कालीगण्डकी नदीको सामाजिक, आर्थिक र सांस्कृतिक मूल्य, नदी स्रोतको उपयोग उल्लेखनीय छन । कालीगण्डकी नदीले मानिसहरुको दैनिक जीवनसंगै उनीहरूको गर्भबाट लिएर चिहानसम्म जान्छ ।
कालीगण्डकीलाई देवी कालीको नाम दिइएको छ र यो विशेष नदी मानिन्छ । एक शुभ ठाउँ दाहसंस्कार गर्न पवित्र चिनिन्छ । श्रीमद्भागवत (भगवत पुराण)को अध्याय पाठ १० मा गण्डकीलाई काकरा नदी पनि भनिन्छ । काकरानादी नदीलाई सामान्यतया गण्डकी भनेर चिनिन्छ । संसारको सब भन्दा महत्वपूर्ण पवित्र नदीमा यो पर्दछ । पुलाहा आश्रममा यो नदी छ, जुन सबै नदीहरूमध्ये सबै भन्दा राम्रो हो । सालिग्राम सिला, मार्मरका पत्थरहरूले ती सबै ठाउँहरू शुद्ध पार्दछ । प्रत्येक र प्रत्येक शिला र संगमरमरको कंकडमा, माथि र तल, नाभीहरू जस्ता सर्कलहरू देखा पर्दछ । यसैगरी स्कन्द पुराण कृष्णभाया (कृष्ण गण्डकी वा कालिगण्डकी) नुहाइसकेपछि प्रयाग वा कुरुक्षेत्रमा नुहाउनु भन्दा पापबाट मुक्ति पाउन सय गुणा सहज हुन्छ भन्ने मान्यता छ । हरि भक्ति विलासामा कालीगण्डकी नदी नजिक, त्यहाँ एक ठूलो ठाउँ छ शालिकग्राम त्यो स्थानमा देखिने ढुङाहरूलाई शालिकग्राम शिला भनिन्छ ।
यस कालिगण्डकी क्षेत्रमा बसोबास गर्ने मानिसहरु भोटे, गुरुङ, मगर, नेवार, ब्राह्मण, क्षेत्री, माझी र दलित दमाई, कामी, सार्की रहेका छन् । जलवायु परिवर्तन, जोखिम, जोखिम, र विभिन्न क्षेत्रहरूमा प्रभाव, बेसिनमा जनताको जीविकोपार्जनका समस्याहरु भोगेका छन । यस नदीले वातावरणीय कृषि, वन, जल, ऊर्जा, स्वास्थ्य, पूर्वाधार, पर्यटन, उद्योग, जीविकोपार्जन र अर्थतन्त्रको रूपमा नदीको नजिकै, धेरै किसानहरूले सिँचाइको लागि निरत्तर योगदान गरका छ । नदीको पानी पम्प गरेर सुख्खा मौसममा नदीको बहाब एकदम कम भएको छ, जसले कृषिमा कम पानी उपलब्धताको प्रभावलाई बढावा दिन्छ यद्यपि पहिरो र बाढीको प्रभाव पहिरो र बाढीको असर बेसिनमा भिन्न हुन्छ । भारी हिउँ पर्न र पग्लिनको कारणले काली गण्डकी क्षेत्रमा बाढीको घटनामा वृद्धि भएको छ । ती मध्थे पानीसँग सम्बन्धित जोखिम र बालीको उत्पादकता कम भएको दुवैको परिणामस्वरूप स्वास्थ्य परिवर्तन जोखिम जलवायु परिवर्तनसँगै बढ्ने सम्भावना छ ।
कालीगण्डकी नदी नेपालको सर्वोत्कृष्ट नदी भएकोले यहाँको जनजीवनलाई यसले प्रत्यक्ष प्रभाव पारेको छ । मानिसको जन्मदेखि मृत्युसम्मका क्रियाकलापहरू निरन्तररुपमा यस नदीसँग सम्बन्धित रहेका छन् भने धार्मिक, सांस्कृतिक, सामाजिक, आर्थिक, पर्यापर्यटन, वातावरणीय सन्तुलन, वन जङ्गलको संरक्षणसंगै मानव बस्तीको विकासका लागि यस क्षेत्रको महत्वपुर्ण भुमिका रहेको छ । कालीगण्डकीनदीको तटीय क्षेत्रमा बस्ने मानिसहरुको दैनिक जीवनलाई सहज बनाउनमात्र होइन समग्र मानव जातिको लागि महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ । विशेषगरी सांस्कृतिक क्रियाकलापहरु जहाँ नित्य स्नान गर्ने देखि पाठ पूजा गर्ने कामका लागि यस नदीलाई पवित्र मानिन्छ । यसैगरी यहाँ तीर्थ श्राद्ध गर्ने,जल भएकोले सधैंभरि नुहाउने गरिन्छ । विश्वमा भएका विभिन्न नदीहरु मध्ये कालीगण्डकी नदीमा शालिग्राम पाइन्छ जुन भगवान शिवको प्रतिकको रूपमा रहेको छ । यसलाई सदैव पुजा गर्ने घरमा राख्ने गरिन्छ सांस्कृतिक हिसाबले यस नदीको महिमा विभिन्न शास्त्रहरुमा उल्लेख गरिएमा मानव जातिको कल्याण हुने विस्वास गरिन्छ । यसले गर्दा पनि मुक्तिनाथ मन्दिर त्यहाँका १०८ धारा देखि पबित्र कागबेनी स्थल हुँदै गलेश्वर म्याग्दी बागलुङको निर्णय स्थान, पर्वतको मोदीबेण्ी हुँदै पर्वत, स्याङजा गुल्मीको दोभानमा रहेको सेतीवेणी आदि महत्वपूर्ण धार्मिक स्थलको रुपमा रहेका छन् । यसैगरी कालीगण्डकी नदीमा सुन पाइने भएकोले त्यहाँको बालुवाबाट सुन निकाल्ने गरिन्छ । घर निर्माणका लागि आवश्यक पर्ने बालुवा,ढुङ्गा र गिटी यस नदीबाट प्राप्त हुने हुँदा जीवनका हरेक पलमा कालीगण्डकी नदी को महत्व रहेको छ । जीविकोपार्जनका लागि माछा पालन देखि, सिन्चाइ गर्न, विद्युत निकाल्न, विश्वमा जलयात्रा गर्न यस नदी प्रख्यात रहेको छ । यहाँ वर्षो लाखौ मानिसहरु जलयात्राका लागि आउने गर्दछन् र आयआर्जनको यो प्रमुख गन्तव्यको रुपमा रहेको छ । यसैगरी धार्मिक पर्यटकहरुका लागि कालीगण्डकी नदीका पुण्य क्षेत्रहरू मुक्तिनाथ मन्दिर कागबेनी, गलेश्वर म्याग्दी कालिका मन्दिर, बागलुङमा निर्माण गरिएको शालीग्राम संग्राहलय, मोदीबेणी धाम, सेतीवेणी शीला आदि चर्चामा रहेका छन् । दामोदर कुण्डदेखि त्रिवेणीधामसम्म रहेका सयौं धार्मिक मठमन्दिर, तीर्थाटनहरु पर्यटकका आकर्षणका केन्द्र रहेका छन । यहाँ वर्षो लाखौं धार्मिक पर्यटकहरु आएर आफ्ना पितृहरुको श्राद्ध गरी स्मरण छँदै गर्दछन भने धार्मिक यात्रा र शिवको आराधना गर्ने गर्दछन् । हिन्दू धर्ममा हातले लेखिएका धेरै पुरानो पवित्र पुस्तकहरूमा मौलिक शालग्रामको महत्वलाई विभिन्न पुराणहरूमा उद्धृत गरिएको छ । यसले सुन, चाँदी र अन्य जस्तो अन्य कुनै महँगो सामग्री भन्दा उच्च मूल्य राख्छ । विशेषगरी शालिग्राम शिलाले पिटेको पानी “अमृत” (एक अमर बनाउने तरल) मा रूपान्तरण हुनेछ र त्यो तरल पदार्थ उपभोक्ताको शरीरबाट कुनै पनि किसिमको रोग र नकारात्मक पक्षलाई त्याग्न सक्ने क्षमता रहेको हुन्छ ।
यस नदिका प्रशस्त महत्वसँगै प्रवल सम्भावनाहरू रहेका छन् । जसमा अहिलेसम्म सबैभन्दा ठूलो जलविद्युत आयोजना कालिगण्डकी ए मात्र होइन ठाउँठाउँमा जलविद्युतका सम्भावनाहरू रहेका छन् । यस नदीको पानीबाट सिँचाइ गर्न सकिने जल यात्राबाट पर्यटकहरुलाई आकर्षण वन्न सक्ने, वातावरणीय सन्तुलन कायम राख्न सकिने, उद्योग, होटेल व्यवसायहरु सञ्चालन गरेर जीविकोपार्जन गर्न सकिन्छ । कुहिनेबाट कम्पोष्ट मल बनाउने र नकुहिने फोहोरबाट अन्य सामग्री बनाउन सकिने लगायतका प्रशस्त सम्भावनाहरु रहेका छन् । यद्यपि यति धेरै महत्व बोकेको ऐतिहासिक धार्मिक सांस्कृतिक कालीगण्डकी नदी अहिले दोहनको चपेटामा परेको छ । दोहन रोक्नका लागि स्थानीय प्रशासनले गरेका प्रयासहरु सार्थक बन्न नसक्दा हरेक दिन नदीका कारण समस्याहरु सिर्जना भएका छन् । निश्चित व्यतिmका स्वार्थका कारणले यस्तो ऐतिहासिक, धार्मिक, पर्यटकिय, तीर्थस्थल रहेको कालीगण्डकी नदी अहिले संरक्षणको पर्खाइमा रहेको छ । पटकपटक नदीको दोहनलाई रोक्न अदालतबाट पनि आदेश परमादेश जारी भए तर तिनीहरूको पूर्णरुपमा कार्यान्वयन हुन सकेनन । यसैले गर्दा सम्भावनाहरू रहेको आज आफै सकटमा रहेको छ । अब कालीगण्डकी नदी संरक्षणका लागि हामी सबै एकजुट भएर लाग्नुपर्ने देखिन्छ । यो हामी सबैको साझा कर्तव्य हो । यसको दोहनबाट हाम्रो अस्तित्व मेटिने हुँदा यसको संरक्षण गर्न सकेमा मात्र आवश्यक परेको बेलामा नदीका श्रोत साधनहरूको प्रयोग गर्न सकिन्छ ।
नदी बढ्दो तापक्रमले २१ औं शताब्दी भरि हिमनदीहरूबाट बृहत्तर जन क्षतिको गति बढाउने र हिउँदको जलविद्युतको क्षमता घटाउने प्रक्षेपण गरिएको छ । नेपालको नदीहरुमा पानीको स्रोतहरु उचित व्यवस्थापनको अभावका कारण जलवायु परिवर्तनको जोखिममा छन् । मौसम परिवर्तन परिदृश्यहरू न्यानो तापक्रम र पानी आपूर्तिमा नकारात्मक प्रभावको साथ वर्षाको परिवर्तन भयो । यसबाहेक बाढीबाट भविष्यको खतरा बढ्न सक्ने सम्भावना जलवायु परिवर्तनको प्रभाव रहेको छ । नदी बाढी जोखिम जलवायु परिवर्तनको सबैभन्दा द्रुत दृश्य प्रभाव मध्ये एक भएकाले नदीले बाढीको जोखिम परिवर्तन गर्ने गरेको छ । प्राकृतिक जोखिम, जस्तै बाढी, पहिरो, आँधीबेहरी, असिना, आगलागी, भूकम्प र हिमालय ताल बिस्फोटबाट बाढीको जोखिम रहेको छ ।
कालिगण्डकी नदीको भगवान शिवको मनपर्ने क्षेत्र हो । त्यसैले पनि यो क्षेत्र पवित्र मानिन्छ । यस नदिमा मृत्युको संस्कार, मृत्यु आत्माको वार्षिक समारोह (श्राद्ध) को अनुष्ठान कार्यको लागि विश्वको धेरै पवित्र क्षेत्र रहेको छ । काली गण्डकी नदी संस्कृति, ज्ञान, मूल्य, चलन, एकता, सांस्कृतिक विस्तार, मनोरञ्जन, श्रम बाँडफाँड, सुखदुख साझा गर्न प्रक्रियाको लागि गर्भ देखि चित्ताको कर्मको रुपमा महत्वपूर्ण छ ।
यसरी धार्मिक, सामाजिक, सांस्कृतिक, ऐतिहासिकसँगै आर्थिक र पर्यटकीय रुपमा महत्वपूर्ण रहेको यस कालीगण्डकी अहिले दिनप्रतिदिन संकटमा परेको छ । यसको प्रमुख कारण दिन प्रतिदिन दोहन हुनु हो । त्यसो त यसको वातावरण संरक्षणसँगै बाढीपहिरोको जोखिम न्यूनीकरणका लागि संघीय र प्रदेश सरकारले असारदेखि भदौसम्म नदी उत्खनन रोक्नु पर्ने व्यवस्था रहेपनि त्यसको अवज्ञा भइरहेको छ । विशेषगरी क्रसर व्यवसायी र गिटी बालुवाका ठेकेदारहरुले निषेधित अवधिमा पनि रातको समयमा ठूलो परिमाणको गिटी, बालुवा र ढुङ्गाको जथाभाबी उत्खनन र संकलन जारी राखेको कालीगण्डकी नदीको वातावरणीय संरक्षण हुन सकेको छैन । विश्वमा यहाँमात्र पाइने पवित्र शालीग्रामको समूचित संरक्षण गर्ने सम्बन्धमा गरिएका प्रयासहरु अत्यधिक दोहन र प्रदूषणले गर्दा सफल हुन सकेका छैनन र दिन प्रतिदिन कालीगण्डकी नदी जोखिममा परेको छ ।
धार्मिक पर्यटनका लागि उत्कृष्ट बन्न सक्ने सम्भावना बोकेको कालीगण्डकी क्षेत्रमा अहिले अवैध उत्खननको सिकार बनेको अबस्था छ । कालीगण्डकी सभ्यता मासिँदै गएको छ । नदी संरक्षणका लागि उत्खनन मात्र रोकेर पुग्दैन । हिन्दू धर्मावलम्बीले श्राद्ध गर्ने मुस्ताङको कागबेनीमा ढल मिसाएकोले तुरुन्त संरक्षण हुनुपर्छ । यो समस्या जोमसोम, म्याग्दी बेनी, पर्वत र बागलुङ बजारमा पनि छ । नदी प्रदूषित बन्दा जलचर मर्ने खतरा छ । सेतीबेणी रहेको कालीगण्डकी ए जलविद्युत् आयोजनाको तालमा मरेका माछाहरु भेटिनुले यस विषयमा थप अध्ययन गर्नु पर्ने देखिन्छ । हिन्दू परम्पराअनुसार विशेष तिथि तथा पर्वमा कालीगण्डकीमा स्नान गर्ने चलन भएकाले नदीलाई सफा राख्नुपर्नेमा अपेक्षित काम हुन सकेको छैन । नदी प्रदूषित हुने अरु कारणहरुमा किनारमा दर्जनौं घाटहरु रहेकाले घाटमा शव जलाएपछि सबै फोहोर नदीमा फाल्नु रहेको छ ।
त्यसो त नदी प्रदूषण र दोहन रोकेर सभ्यता, कला र संस्कृति बचाउन संरक्षण अभियान थालिएको पनि बर्षो नभएको होइन यद्यपि यो अभियानमा कालीगण्डकी आसपासका सबै जातजाति, धर्म र संस्कृतिको संरक्षणमा अपनत्व नहुँदा र दोहन नरोकिदा अपेक्षित सफलता हात पर्न सकेको छैन । अब कालीगण्डकी सभ्यता जोगाउन र वातावरणीय सफाइ गर्न स्थानीय तहको अगुवाइमा जनस्तरबाट काम गरिनु पर्दछ । कालीगण्डकी सभ्यताको थप अध्ययन अनुसन्धानसँगै अबिलम्ब कालीगण्डकी सभ्यता संरक्षण प्राधिकरण गठन गरी काम अगाडि बढाउन र वर्तमान दोहन रोक्न ढिला गर्नु हुदैन ।